Nr inw. MNS KW3292, EI/3518
Materiał: sukno fabryczne granatowe, taśmy pasmanteryjne, guziki mosiężne, nici jedwabne
Wymiary: długość 102 cm, szerokość pleców 40 cm
Datowanie: kon. XIX w.
Miejsce pochodzenia: Gostwica (pow. nowosądecki, woj. małopolskie)

Za najbardziej charakterystyczny element stroju Lachów Sądeckich uważa się męski granatowy kaftan. Jeszcze pod koniec XIX w. był on powszechnie noszony do stroju świątecznego przez młodych mężczyzn, szczególnie kawalerów z zamożnych rodzin. W komplecie z granatowymi spodniami „błokiciami”, zakładano go na największe uroczystości. W granatowych kaftanach występowała banderia, czyli konna asysta księdza prymicjanta, biskupa czy przedstawicieli wysokiej władzy. Zwyczajowo kaftany nosili pan młody i jego kawalerska drużyna. W relacji z wiejskiego wesela w Dąbrowie pod Sączem, spisanej przez Oskara Kolberga w 1851 r., pan młody występuje „w żupanie granatowym podbitym czerwonym suknem, w pasie guziczkami gęsto nabijanym”.

W bogatych rodzinach „chodok” szykujący się do ślubu dostawał kompletny świąteczny strój od rodziców. Kaftan oraz wyszywane spodnie zamawiali u wiejskiego krawca. Zdarzało się, że zamożny gospodarz sprowadzał krawca do domu, gdzie dostarczał mu wszystkie potrzebne materiały, zapewniał wikt i sowicie płacił za robotę. Żeby wyhaftować paradny kaftan i „błokicie” jeden krawiec musiał pracować przez trzy miesiące „codziennie od godziny 6 rano do 9 wieczorem”. W pierwszych latach XX w. specjalistów umiejących uszyć i wyhaftować ten tradycyjny ubiór było już niewielu. Jeden z bieglejszych pracował w Gostwicy, dwóch krawców działało w Gołkowicach Polskich, jeden „do męskiej odzieży” – w Żeleźnikowej. Znany był Wojciech Plata z Przyszowej czy Stanisław Zygmunt z Juraszowej. Bogato wyszywane kaftany były kosztowne, dodatkowo na pocz. XX w. zaczęto je uważać za staroświeckie i śmieszne. Mężczyźni coraz chętniej zamiast „starodawnych” strojów kupowali więc na kramach modną i dużo tańszą gotową odzież (którą Seweryn Udziela określał „miejską tandetą”).

Kaftany lachowskie szyto z granatowego sukna fabrycznego, a podbijano i lamowano suknem czerwonym. Krojono je do figury. Charakterystyczne były łukowate szwy na plecach, podkreślone czerwonymi aplikacjami. Z tyłu od pasa doszywano dwa płaty materiału, tak zwane „tacki”, które ułatwiały jazdę konną. Kaftan nie miał zapięć. Odsłaniał przód haftowanej koszuli, szeroki ozdobny pas i hafty na spodniach. Krój kaftana (znany także w ubiorach wiejskich w innych regionach Małopolski) wywodził się z francuskich wzorów z epoki napoleońskiej. Do mody wiejskiej trafił za pośrednictwem ubiorów mieszczańskich.

Rodzimy i niepowtarzalny był sposób jego zdobienia. Lśniły mosiężne guziczki nabite na piersiach i klapach kieszeni oraz wokół pasa. Między guzikami naszywano barwne „chwościki” z jedwabnych nici w kolorze żółtym, zielonym i czerwonym. Jednak najbardziej efektowne były hafty. Wykonywano je ściegiem łańcuszkowym jedwabnymi lub bawełnianymi nićmi i uzupełniano drobnymi cekinami i koralikami. Hafty obiegały wszystkie krawędzie kaftana, pokrywały stójkę i mankiety. Uwagę przykuwały bukiety z symetrycznie rozmieszczonymi gałązkami, zdobiące naroża tacek i poły. Trudno było o dwa identyczne kaftany.  Miejscowi krawcy nigdy nie kopiowali wzorów, nie korzystali z wzorników. Hafty wykonywali z pamięci, a haftując tworzyli.

Odświętny strój kawalerski jest doskonałym przykładem przejściowego charakteru kultury Lachów Sądeckich, ukształtowanej na styku góralszczyzny karpackiej i nizinnych regionów Małopolski. Kaftan nawiązuje do ubiorów krakowskich. Sposób zdobienia spodni – sercówka wyszyta wokół przyporów, czyli rozcięć z przodu – wywodzi się od góralskich parzenic. Góralskiego pochodzenia jest szeroki pas zapinany na kilka klamer, noszony do „błokici”. Rogatywka z czerwonego sukna, przybrana pawim lub kogucim piórem, zakładana na szczególne okazje, a modna głównie wśród młodzieży z Gostwicy,  przypomina rogatywki krakowskie.

Joanna Hołda