To tu, dzięki Stanisławowi Witkiewiczowi narodził się niepowtarzalny styl zakopiański w architekturze. Miasto u podnóży romantycznych Tatr było kwintesencją młodopolskiej sztuki i poezji. Tworzyli w nim Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer czy wszechstronnie utalentowany Witkacy. Zapraszamy Was w tatrzańskie doliny, na hale i kwietne łąki. Powędrujecie dolinami rzek, pośród tatrzańskich jezior, przez lasy pełne buków, jodeł, świerków i jaworów. Poczujecie i usłyszycie wiatr wiejący wśród skał i turni, opowiadający historie o zbójnikach i marzycielach. Wreszcie posmakujecie owczych serów prosto od bacy i dowiecie się, jak wyglądało życie w dzikich Karpatach. Zapraszamy na poetyckie mikrowyprawy z rodziną i przyjaciółmi w duchu eko-etnoturystyki.

PROPONOWANE WYCIECZKI:

1. Śladami lodowców

Palenica Białczańska – Dolina Białki – Dolina Roztoki – Wielka Siklawa – Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich – Morskie Oko – Palenica Białczańska

Wycieczka rozpoczyna się na Palenicy Białczańskiej. Można tu dojechać komunikacją publiczną z Zakopanego, a w sezonie letnim także z innych miejscowości. Jeśli jedziecie swoim samochodem, to obowiązkowo zarezerwujcie z 1-2 dniowym wyprzedzeniem parking przez stronę www.tpn.pl.

Pierwsza część trasy prowadzi dolną częścią Doliny Białki, która jest największą tatrzańską doliną o powierzchni ponad 60 km². Tutaj w plejstocenie był największy tatrzański lodowiec. Dziś ruszamy, aby odnaleźć jego ślady. Po 600 m przechodzimy przez most na Waksmundzkim Potoku, który zaraz poniżej wpada do Białki. Na tym odcinku rzeka ta jest granicą między Polską a Słowacją, Podhalem a Spiszem i dwoma tatrzańskimi parkami narodowymi – polskim i słowackim. Nazwa rzeki pochodzi od białych otoczaków wypełniających jej koryto. Dalej otwierają się widoki na górną część Doliny Białki, czyli słowacką Dolinę Białej Wody, o charakterystycznym U-kształtnym przekroju będącym pozostałością po jęzorze lodowca, który ją niegdyś wypełniał. Nad doliną wznosi się potężna sylwetka Gerlacha – najwyższego tatrzańskiego szczytu (2655 m n.p.m.).

2,8 km – z mostu możemy podziwiać Wodogrzmoty Mickiewicza – ciąg wodospadów na potoku Roztoka, które powstały w miejscu, gdzie nad Doliną Białki jest zawieszona jej odnoga – Dolina Roztoki. Główna dolina jest głębiej wcięta, ponieważ spływał nią większy – a co za tym idzie – cięższy jęzor lodowca. Opuszczamy asfaltową drogę, skręcamy w prawo i wędrujemy zielonym szlakiem dnem Doliny Roztoki. Z obu stron otaczają ją strome, skaliste zbocza porośnięte lasami urwiskowymi. W żlebach granica lasu jest obniżona przez lawiny śnieżne.

7,4 km – przechodzimy obok największego wodospadu polskich Tatr – Wielkiej Siklawy, która spada z progu Doliny Pięciu Stawów Polskich. Wysokość wodospadu to ponad 70 m. Powyżej Siklawy idziemy po wygładach lodowcowych, które powstały w wyniku szorowania o podłoże fragmentów skał transportowanych w cielsku lodowca. Niebawem dochodzimy do miejsca, w którym Potok Roztoka wypływa z Wielkiego Stawu Polskiego. Jest to najgłębsze tatrzańskie jezioro (79 m) i jedno z największych (34 km²). Misa jeziora została wyżłobiona przez łączące się tu jęzory lodowców. Z prawej strony wznosi się masyw Koziego Wierchu. Skręcamy w lewo i za znakami niebieskimi idziemy do schroniska, po drodze mijając dwa kolejne Stawy: Mały i Przedni (tatrzańskie jeziora są nazywane stawami).

8,2 km – Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich znajduje się na wysokości 1671 m n.p.m. i jest najwyżej położonym schroniskiem w Polsce. Pierwsze schronisko wybudowano tu w 1876 r. Obecny budynek został otwarty w 1953 r. Ze schroniska przechodzimy na grzbiet opadający z Opalonego Wierchu (tutaj najwyższe miejsce naszej trasy – 1855 m n.p.m.) i schodzimy do Świstówki Roztockiej – małej dolinki zawieszonej nad Doliną Roztoki. Dalej wśród kosodrzewiny dochodzimy do równi zwanej Wolarnią z pięknym widokiem na Dolinę Rybiego Potoku, nad którą wznoszą się Żabie Szczyty i Mięguszowieckie Szczyty, a pomiędzy nimi najwyższy szczyt w Polsce – Rysy (2499 m n.p.m.). Schodzimy na dno doliny, trawersując żleby, z których zimą schodzą lawiny śnieżne. W strefie górnej granicy lasu występują reliktowe bory limbowe. Docieramy do asfaltu, gdzie kończy się szlak niebieski.

12,3 – Morskie Oko (1395 m n.p.m.) – największe jezioro tatrzańskie i najpopularniejsze wśród turystów miejsce w Tatrach. Podobnie jak Wielki Staw Polski, powstało ono w miejscu połączenia kilku lodowców spływających z górnych pięter doliny. Krajobraz jeziora otoczonego przez kilkusetmetrowe ściany skalne przyciąga w sezonie nawet kilkanaście tysięcy osób dziennie. Jest to jedyne naturalnie zarybione jezioro w polskich Tatrach, dlatego było kiedyś nazywane Rybim Stawem. Niegdyś wierzono, że ma podziemne połączenie z morzem, stąd obecna nazwa. Schronisko PTTK nad Morskim Okiem jest najstarszym schroniskiem po polskiej stronie Tatr. Zostało otwarte w 1908 r.

Asfaltową drogą wracamy na Palenicę Białczańską. W rejonie Wanty szlak prowadzi skrótem pomiędzy serpentynami drogi. Można tu zobaczyć duże głazy pozostawione przez lodowiec, czyli po góralsku „wanty”.

2. Nad Reglami

Centrum Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego – Wielka Krokiew – Ścieżka Edukacyjna im. Stanisława Sokołowskiego – Ścieżka nad Reglami – Polana Kalatówki – Kuźnice

Wycieczkę rozpoczynamy od Centrum Edukacji Przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego w Zakopanem (ul. Chałubińskiego 42). Można tutaj zwiedzić nowoczesną multimedialną wystawę, która jest dobrym wstępem do wyjścia w teren. Zwiedzanie wystawy jest bezpłatne. Należy dokonać wcześniejszej rezerwacji na stronie www.tpn.pl.

Ulicą Bronisława Czecha docieramy pod skocznię narciarską Wielką Krokiew, obok której dochodzimy do Drogi pod Reglami (szlak czarny), która łączy wyloty dolin i jest popularnym szlakiem spacerowym. Pod koniec XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w. służyła do transportu rudy żelaza z kopalń w Dolinie Kościeliskiej do zakładu hutniczego w Kuźnicach. Jesteśmy na geologicznej granicy Tatr – po prawej stronie widok na Kotlinę Zakopiańską i Pogórze Gubałowskie.

1,7 km – wylot Doliny Białego. Obok punktu biletowego TPN skręcamy na szlak żółty. Rozpoczyna się tu Ścieżka Edukacyjna im. Stanisława Sokołowskiego. Wędrujemy dnem doliny tworzącej tutaj wąski wąwóz. W korycie potoku możemy zobaczyć ciąg progów, z których spływają kaskady, tworząc pod nimi kotły eworsyjne pogłębiane stopniowo przez wirującą wodę. Zbocza zbudowane z wapieni i dolomitów są siedliskiem dla roślinności naskalnej. Wyżej mijamy otwór sztolni z lat 50-tych XX w. – pozostałość po poszukiwaniu w Tatrach rud uranu. Wyżej możemy podziwiać pięknie zachowaną buczynę karpacką, która niegdyś była najliczniejszym zbiorowiskiem leśnym w piętrze regla dolnego. Las tworzą buki, jodły, świerki, jawory. Wiosną w runie kwitną geofity – żywce, zawilce, pierwiosnki, natomiast latem możemy tu podziwiać kilka gatunków storczyków.

4,3 km – dochodzimy do czarno znakowanej Ścieżki nad Reglami i idziemy nią w lewo. Przechodzimy przez fragment świerczyny, w której zachodzi przemiana pokoleń – starodrzew kilka lat temu zaatakował kornik drukarz, a teraz rośnie nowe pokolenie drzew. Dalej ścieżka trawersuje strome żleby, przechodząc przez kilka drewnianych mostków. Mamy tu obniżenie górnej granicy lasu spowodowane rzeźbą terenu i schodzącymi zimą lawinami. Skały porastają kosodrzewina i limby. Przez Przełęcz Białego przechodzimy do Doliny Bystrej.

7,1 km – Polana Kalatówki z widokiem na Kasprowy Wierch. Latem prowadzony jest tu kulturowy wypas owiec i krów, dzięki czemu na wiosnę możemy podziwiać dywan kilku milionów krokusów. Z Kalatówek schodzimy w kierunku Kuźnic. Po drodze mijamy zabudowania klasztorne Sióstr Albertynek. Możemy zwiedzić zabytkową kaplicę oraz pustelnię Brata Alberta. Miejsce to odwiedził w 1997 r. św. Jan Paweł II.

8,7 km – obok dolnej stacji kolei linowej na Kasprowy Wierch docieramy do Kuźnic. Możemy zakończyć tu wycieczkę i skorzystać z busów, które regularnie kursują do centrum Zakopanego lub pójść na piechotę Aleją Przewodników Tatrzańskich do miejsca, gdzie zaczynaliśmy trasę.

W Zakopanem pospacerujmy w poszukiwaniu śladów budownictwa w stylu zakopiańskim, który stworzył Stanisław Witkiewicz, wybitny malarz, architekt i pisarz (ojciec słynnego Witkacego). Najwięcej przykładów takiej architektury zachowało się przy ul. Kościeliskiej. Tutaj pod nr 18 w Willi Koliba powstało Muzeum Stylu Zakopiańskiego.

3. Podziemne Kościeliska

Wylot Doliny Kościeliskiej (Kościelisko - Kiry) – Wyżnia Kira Miętusia – Polana Stare Kościeliska – Pośrednia Brama Kościeliska – Brama Krakowska – Kiry

Wyruszamy od wylotu Doliny Kościeliskiej (Kościelisko - Kiry) zielonym szlakiem. Niedaleko za punktem biletowym TPN znajduje się Brama Kantaka, pierwsza z trzech bram skalnych w dolinie. Zbudowana jest z wapienia krynoidowego, w którym Potok Kościeliski zdołał wyżłobić tylko wąską gardziel. Po lewej jest widoczny otwór sztolni badawczej z okresu międzywojennego, kiedy planowano zrobić tu zaporę wodną.

0,5 km – za Bramą rozciąga się polana Wyżnia Kira Miętusia, na której stoi bacówka. Jest to jedna z czterech polan objętych kulturowym wypasem owiec i krów w tej dolinie. Na stokach Kościelskich Kopek po prawej stronie doliny znajduje się wiatrołom z grudnia 2013 r. Huraganowy wiatr halny zniszczył prawie całkowicie rosnącą tu sztuczną świerczynę. W ramach przebudowy lasu posadzono tu nowe jego pokolenie – tym razem zgodne z siedliskiem, czyli las mieszany z bukiem, jodłą, świerkiem, jaworem. Za mostem znajduje się Cudakowa Polana z grupą starych jaworów. Ich korę pokrywa bogata flora porostów, w tym brodaczki, które wskazują na wysoką jakość powietrza.

1,8 km – Polana Stare Kościeliska z pozostałościami po ośrodku górniczo-hutniczym, który działał w XVIII i XIX w. Z dawnej osady zachowały się: kapliczka hawiarska (czyli górnicza) oraz fragment fundamentów pieca hutniczego. Na polanie rośnie też stara lipa i grupa klonów zwyczajnych o ciekawym rachitycznym pokroju. Na końcu polany można przejść przez mostek i zobaczyć z bliska Lodowe Źródło – jedno z największych wywierzysk, czyli źródeł krasowych w Tatrach. Odwadnia ono dużą część masywu Czerwonych Wierchów, między innymi największą jaskinię tatrzańską – Wielką Śnieżną. Woda ma stałą temperaturę 4-4,5 st. C. Obok biegnie szlak do Jaskini Mroźnej, która jest zamknięta z powodu remontu szlaku (planowane otwarcie – wiosna 2023 r.).

2,5 km – przechodzimy przez kolejną bramę skalną zwaną Pośrednią Bramą Kościeliską lub Bramką Kraszewskiego. Strome zbocza porastają lasy urwiskowe, a na skałach występuje roślinność naskalna, między innymi szarotki alpejskie. Możemy tu często obserwować ptaka związanego z górskimi strumieniami – pluszcza. Dolina znów się rozszerza, zaś jej dno zajmuje Polana Pisana. Ekosystem łąkowy jest utrzymywany poprzez regularne koszenie, dzięki czemu latem kwitnie tutaj wiele ciekawych gatunków roślin. Widoki na Kominiarski Wierch, Organy, Zdziary, Saturn i Ratusz.

4 km – skręcamy w lewo na żółty szlak i wchodzimy do Wąwozu Kraków. Jest to wąska dolina krasowa wyżłobiona przez spływające tędy wody z topniejących lodowców znajdujących się w wyżej położnych kotłach. W chłodnym i wilgotnym wąwozie okres wegetacyjny jest opóźniony. Występują tu liczne paprocie, mchy i wątrobowce. Spod metalowej drabiny możemy zawrócić i zejść z powrotem dnem wąwozu lub wspiąć się po skałach, przejść przez jaskinię Smoczą Jamę i zejść na Polanę Pisaną (od drabinki szlak jednokierunkowy, łańcuchy, potrzebna latarka). Wracamy na główny szlak i przechodzimy przez trzecią bramę zwaną Krakowską lub Raptawicką. Po lewej stronie Skała Pisana z otworem Jaskini Wodnej pod Pisaną, przez którą przepływają wody Potoku Kościeliskiego.

5,6 km – za bramą skręcamy w prawo i za znakami czarnymi i czerwonymi wspinamy się do podnóża Raptawickiej Turni. Znaki czarne doprowadzają do otworu Jaskini Raptawickiej (łańcuchy, drabina). Składa ona się z dużej sali, od której odchodzi kilka ślepo zakończonych korytarzy. Po wyjściu z Jaskini schodzimy czarnym szlakiem i skręcamy na szlak czerwony. Mijamy otwór Jaskini Obłazkowej i wchodzimy do Jaskini Mylnej (początek szlaku jednokierunkowego). Łączna długość korytarzy jaskini wynosi 1630 m. Dla turystów udostępniono 300 m., odcinek do drugiego otworu oraz trzy boczne korytarze. Jaskinia rozpoczyna się komorą z dwoma oknami skalnymi, zwanymi Oknami Pawlikowskiego. Z jednego z nich rozpościera się piękny widok na górną część Doliny Kościeliskiej. Dalej czekają nas miejscami ciasne i mokre fragmenty korytarzy, które trudno pokonać z większym plecakiem, oraz jedno miejsce z łańcuchami. Należy ściśle trzymać się wyznaczonego szlaku, bo można pobłądzić. Z otworu północnego schodzimy na dno Doliny Kościeliskiej i zielonym szlakiem wracamy do Kir.

4. Chochołowska pieszo lub na skiturach

Siwa Polana w Witowie – początek Doliny Chochołowskiej – Polana Huciska – Dolina Starorobociańska – Polana Chochołowska – Grześ (1653 m n.p.m.) – Rakoń (1879 m n.p.m) – Dolina Wyżnia Chochołowska – Siwa Polana

Start wycieczki jest na Siwej Polanie w Witowie, gdzie znajduje się parking samochodowy, końcowy przystanek busów i punkt biletowy prowadzony przez Wspólnotę Leśną Uprawnionych Ośmiu Wsi, do której należy większość lasów w Dolinie Chochołowskiej. Ruszamy asfaltową drogą przez rozległą Siwą Polanę leżącą u podnóża Tatr.

1 km – za Siwą Polaną droga zbliża się do potoku wypływającego z doliny, który wyżej nazywa się Potokiem Chochołowskim, a tutaj jest zwany Siwą Wodą. W tym miejscu wchodzimy do Doliny Chochołowskiej i jednocześnie na teren Tatrzańskiego Parku Narodowego. Z prawej strony dochodzi oznakowana na zielono Ścieżka pod Reglami.

1,5 km – wędrujemy doliną, która przyjmuje typowy V-kształty profil charakterystyczny dla dolin rzecznych. Las budują głównie świerki i jodły. Jest to strefa ochrony krajobrazowej w parku narodowym, gdzie można prowadzić gospodarkę leśną. Po drugiej stronie potoku wznoszą się jasne skały Siwiańskich Turni. Są one zbudowane z dolomitów, a porasta je reliktowy lasek sosnowy.

3,5 km – na Polanie Huciska kończy się asfaltowa droga. Po lewej stronie pojawia się widok na Kominiarski Wierch oraz Trzydniowiański i Kończysty Wierch w głębi Doliny. Wiosną kwitną tu licznie krokusy, latem czynna jest bacówka. Za polaną dolina się zwęża, tworząc Niżnią Bramę Chochołowską. Zaraz za bramą w lewo ścieżka doprowadza do Wywierzyska Chochołowskiego. Dalej Polana pod Jawory i odejście Ścieżki nad Reglami do Doliny Lejowej.

5 km – dolina znów się zwęża, a nad nami wznoszą się ściany Wyżniej Chochołowskiej Bramy. Za nią w lewo odchodzi największa odnoga Doliny Chochołowskiej – Dolina Starorobociańska (szlaki na Iwaniacką Przełęcz i Siwą Przełęcz). Dolina zmienia tutaj profil na U-kształtny. Do tego miejsca dotarł niegdyś jęzor lodowca.

6,5 km – docieramy do Polany Chochołowskiej – jednej z największych polan tatrzańskich z „letnią wioską”, czyli zabytkowymi szałasami i szopami z czasów, gdy funkcjonował w tym miejscu ważny ośrodek pasterski. Prowadzony jest tu kulturowy wypas owiec i krów, więc wiosną kwitnie kilkanaście milionów krokusów. W górnej części polany stoi kaplica św. Jana Chrzciciela znana z serialu „Janosik”, natomiast za polaną znajduje się Schronisko Górskie PTTK na Polanie Chochołowskiej. Rozpoczyna się tutaj szlak papieski do Doliny Jarząbczej upamiętniający wizytę Jana Pawła II w 1983 r.

Krokusy

Szafran spiski (Crocus scepusiensis), zwany potocznie krokusem, to jeden z symboli tatrzańskiej przyrody. Jest gatunkiem związanym z miejscami użytkowanymi przez człowieka – wykaszanymi łąkami lub wypasanymi polanami. Najlepszy sposób ochrony krokusów polega więc na kultywowaniu tradycyjnego rolnictwa, np. kulturowego wypasu owiec w parku narodowym. Krokusy kwitną wiosną, zaraz po tym, jak stopnieje śnieg i rozmarznie gleba – pod koniec marca i na początku kwietnia. Najbardziej „krokusowymi” miejscami są Polana Chochołowska oraz Polana Kalatówki. Są one jednak od kilku lat oblegane przez tłumy turystów, którzy chcą zobaczyć fioletowy dywan. Warto zatem poszukać mniej znanych miejsc, gdzie nie spotkamy tysięcy turystów. I niekoniecznie musimy iść w Tatry, bo miliony krokusów kwitną na przykład w rejonie Kościeliska, Witowa czy Dzianisza.

10,3 km – po podejściu przez lesisty Bobrowiecki Żleb wychodzimy powyżej górnej granicy lasu i osiągamy szczyt Grzesia (1653 m n.p.m.) leżący w bocznej grani biegnącej od Wołowca, na granicy polsko-słowackiej, w wododziale europejskim – po drugiej stronie grani woda płynie do Morza Czarnego. Wędrujemy na południe przez grzbiet Długiego Upłazu.

13 km – Rakoń (1879 m n.p.m) to najwyższy punkt naszej wycieczki. Można stąd podziwiać piękną panoramą z wieloma szczytami w otoczeniu Doliny Chochołowskiej po wschodniej stronie i Doliny Zuberskiej na zachodzie. Za Rakoniem skręcamy w lewo na zielony szlak i schodzimy do Doliny Wyżniej Chochołowskiej, która kończy się rozległym cyrkiem polodowcowym.

17,7 km – docieramy z powrotem na Polanę Chochołowską, zamykając pętlę i wracamy przez dolinę znanym już szlakiem do Siwej Polany.

Zimą możemy tę trasę pokonać na nartach skiturowych. Podejście przez Bobrowiecki Żleb i zjazd do Doliny Wyżniej Chochołowskiej odbywa się zimowymi wariantami szlaku. Planując wycieczkę, należy uwzględnić aktualne warunki, przede wszystkim stopień zagrożenia lawinowego i wyposażyć się w zestaw lawinowy. Zimowe czasy przejścia mogą różnić się od letnich, podanych na kierunkowskazach.

4. Szlakiem wokół Tatr: Chochołów – Nowy Targ

Chochołów – Podczerwone – Rogoźnik – Ludźmierz – Nowy Targ + ścieżka edukacyjna Bór na Czerwonem

Historyczno-kulturowo-przyrodniczy szlak wokół Tatr to polsko-słowacki projekt, którego celem jest rozbudowa infrastruktury rowerowej po obu stronach Tatr. Odcinek polski liczy 65 km. Rozpoczyna się on w okolicach Suchej Hory na Słowacji i kończy za Kacwinem, przy granicy ze Słowacją. Na odcinku Trstena – Czarny Dunajec – Nowy Targ poprowadzony jest po trasie wyłączonej z ruchu samochodowego, dawnym traktem kolei wąskotorowej. Jest to więc idealny odcinek do pokonania przez rodziny z dziećmi. Opisany tu fragment szlaku daje możliwość zwiedzenia na dwóch kółkach mniej znanej części Podhala z pięknym krajobrazem Tatr w tle.

Wycieczkę rozpoczynamy w Chochołowie, gdzie warto zobaczyć zabytkową drewnianą zabudowę. Drewniane chaty mają ściany o konstrukcji zrębowej i strome dachy pokryte gontem. W centrum wsi znajduje się Muzeum Powstania Chochołowskiego poświęcone wydarzeniom z 1846 r., kiedy podhalańscy górale powstali przeciwko zaborcy. Godne uwagi jest także Centrum Promocji i Ochrony Torfowisk z multimedialną ekspozycją. Z głównej drogi w Chochołowie skręcamy w boczną ulicę naprzeciw kościoła. Za mostem na Czarnym Dunajcu skręcamy w prawo w polną drogę, którą dojedziemy do szlaku rowerowego. Prowadzi on po nasypie kolejowym. Jest to pozostałość linii kolejowej Nowy Targ – Trstena, którą zlikwidowano po II wojnie światowej. Grzbietem po zachodniej stronie biegnie granica polsko-słowacka. To także granica pomiędzy regionami: Podhalem i Orawą oraz wododział rozdzielający zlewnie Morza Bałtyckiego i Czarnego. Od zachodniej strony mijamy wieś Podczerwone, przecinamy szosę i przez most wracamy na wschodni brzeg Czarnego Dunajca. Jedziemy przez pola w kierunku Czarnego Dunajca, a potem skręcamy w prawo, na wschód. Jesteśmy na dnie rozległej Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, które niegdyś wypełniały torfowiska. Do dziś zachowało się kilka dużych torfowisk na zachód od Czarnego Dunajca, które są objęte ochroną jako obszar Natura 2000.

Przejeżdżamy przez Rogoźnik – jedną z najstarszych miejscowości na Podhalu, której początki sięgają XIII w. W 1234 r. zostali na te tereny sprowadzeni Cystersi, w celu rozwoju osadnictwa. Równie długą historię ma kolejna miejscowość, którą mijamy po lewej stronie - Ludźmierz. Znajduje się tam ważny ośrodek kultu religijnego – Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Dalej szlak prowadzi przez las, w którym dominuje sosna zwyczajna. Za nim rozciąga się miasto Nowy Targ, które przez wieki było ważnym ośrodkiem handlowym. Tutaj szlak przecina Zakopiankę, a dalej przewija się na wschodni brzeg Białego Dunajca.

Na końcu naszej trasy możemy odbyć pieszy spacer ścieżką edukacyjną przez Bór na Czerwonem. Jest to jeden z najstarszych rezerwatów przyrody w Polsce (1925 r.) chroniący fragment torfowiska wysokiego. Ma ono wiek około 8 tys. lat. Porasta je w większości bór bagienny z sosną, brzozą i świerkiem. W runie zobaczymy wiele gatunków mchów, bagno zwyczajne, borówkę bagienną, żurawinę i wełniankę. Na rozległych łąkach obok rezerwatu działa lotnisko sportowe należące do Aeroklubu Podhalańskiego. Co roku w sierpniu odbywa się tu Nowotarski Piknik Lotniczy.

NAJWAŻNIEJSZE MIEJSCA NA SZLAKACH WYCIECZEK

Tatry i Tatrzański Park Narodowy

Tatry są najwyższym masywem Karpat. Spośród innych polskich gór wyróżnia je właśnie wysokość – szczyty osiągają tu ponad 2500 m n.p.m. Cechuje je alpejski krajobraz ze ścianami skalnymi, wyżłobionymi przez lodowce dolinami i licznymi jeziorami. W Tatrach występują także zjawiska krasowe (ponad 800 jaskiń). Wraz ze wzrostem wysokości zmienia się klimat – spada temperatura, rośnie ilość opadów, wydłuża się okres zalegania pokrywy śnieżnej, a tym samym skraca okres wegetacyjny. Efektem tych zmian są wyraźne piętra przyrodnicze: regiel dolny, regiel górny, kosodrzewina, hale i turnie. Jeśli do tego dodamy zróżnicowane podłoże skalne (granity, skały metamorficzne i osadowe) i co za tym idzie – różnorodną pokrywę glebową, to mamy do czynienia z ogromną zmiennością warunków siedliskowych. Stąd duża różnorodność biologiczna – tysiące gatunków roślin, zwierząt, grzybów i porostów. Oczywiście, nie tylko o ilość tu chodzi. Świat tatrzańskiej przyrody to także wiele reliktów, głównie z czasów epoki lodowcowej, i endemitów, które poza tym obszarem nie występują. Te spotkamy głownie w wysokogórskich częściach Tatr. Dobrym przykładem są tatrzańskie podgatunki kozic i świstaków, które są symbolami tatrzańskiej fauny. Tatry to również dom dla dużych ssaków drapieżnych, które są dzisiaj dość rzadkie w Europie – żyją tu wilki, rysie i niedźwiedzie. Swój ślad w tutejszej przyrodzie zostawił też człowiek – efektem dawnej gospodarki kośno-pasterskiej są liczne polany reglowe, które wpisały się w krajobraz Tatr, ale są też siedliskiem dla wielu gatunków związanych z tradycyjnym rolnictwem.

Tatrzański Park Narodowy (TPN) powstał 1 stycznia 1955 r. Swoimi granicami obejmuje całą polską część Tatr oraz niewielkie tereny u ich podnóża, łącznie 21197 ha. Obszar parku jest podzielony na trzy strefy ochrony: ścisłą, gdzie chroni się naturalne procesy, minimalizując działalność człowieka, czynną, gdzie chroni się półnaturalne ekosystemy (łąki, pastwiska) i naprawia to, co człowiek dawniej popsuł (przebudowa monokultur świerkowych), oraz strefę ochrony krajobrazowej obejmującą własność prywatną i tereny silnie przekształcone w przeszłości. Na terenie TPN ochronie podlega także dziedzictwo kulturowe – relikty górnictwa i hutnictwa, zabytkowe szałasy pasterskie czy obiekty sakralne. Obszar parku jest udostępniony dla turystyki pieszej, rowerowej, narciarskiej, a także taternictwa powierzchniowego i jaskiniowego.

W 1992 r. w ramach programu Man and Biosphere (MAB),  prowadzonego przez UNESCO został powołany Tatrzański Transgraniczny Rezerwat Biosfery, mający na celu zachowanie różnorodności walorów naturalnych i kulturowych, wykorzystanie Rezerwatu Biosfery jako modelu zarządzania zrównoważonym rozwojem i gruntami oraz do promocji, badań naukowych, monitoringu, edukacji oraz budowania tożsamości regionalnej. Tatry są też objęte ochroną w ramach Europejskiej Sieci Obszarów Natura 2000.

Ponad 150 lat ochrony

Historia ochrony przyrody w Tatrach rozpoczęła się w 2 poł. XIX w. Przyroda tatrzańska była wtedy w dużym stopniu przekształcona w wyniku rabunkowej gospodarki leśnej prowadzonej na potrzeby przemysłu górniczo-hutniczego, intensywnego wypasu oraz kłusownictwa. Większość lasów została wycięta, a populacje wielu gatunki zwierząt zmniejszyły się do stanu zagrażającego ich dalszemu przeżyciu. W 1868 r.  Sejm Krajowy dla Galicji we Lwowie uchwalił „Ustawę względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz”. Była to jedna z pierwszych na świecie ustaw o ochronie gatunkowej zwierząt. W 1873 r. powstało Towarzystwo Tatrzańskie, które w swoim statucie wyraziło potrzebę ochrony przyrody. W roku 1889 właścicielem dóbr zakopiańskich został hrabia Władysław Zamoyski, który nakazał prowadzenie na tym terenie racjonalnej gospodarki leśnej. Po odzyskaniu niepodległości państwo polskie zdecydowało się wykupić tereny w Tatrach z prywatnych rąk. Wśród pionierów ochrony przyrody Tatr trzeba wymienić wiele wspaniałych nazwisk, wśród nich: Tytusa Chałubińskiego (1820–1889), Jana Gwalberta Pawlikowskiego (1860–1939), czy wybitnego botanika, Władysława Szafera (1886–1970). Można ich także nazwać prekursorami ekoturystyki.

Tradycyjne budownictwo – styl podhalański i zakopiański

Tradycyjne budownictwo na Podhalu nazywa się stylem podhalańskim. Ściany budynków są wykonane na zrąb z pni drzew przecinanych wzdłuż na pół, które noszą nazwę płazów. Szpary między belkami wypełniają ręcznie skręcane wióry świerkowe, czyli wełnianka. Dachy są dwuspadowe, półszczytowe, bardzo strome i pokryte gontem. Parterowe budynki osadzone na niskiej podmurówce składają się z trzech pomieszczeń – czarnej izby, białej izby i rozdzielającej je sieni. Najpiękniejsze przykłady tradycyjnego budownictwa zobaczymy na Szlaku Architektury Drewnianej w Zakopanem na ulicy Kościeliskiej (zespół drewnianej zabudowy góralskiej) oraz w Chochołowie, gdzie zachował się tradycyjny układ wsi, zwany ulicówką. Ten zespół drewnianego budownictwa ludowego, charakterystycznego dla Skalnego Podhala, stanowi o bezcennej wartości historycznej Chochołowa. Domy na rzucie prostokąta, ustawione szczytami do drogi, nakryte są gontowymi dachami półszczytowymi. Ściany konstrukcji zrębowej wyróżniają się jasną barwą drewna, gdyż corocznie na wiosnę są szorowane przez właścicieli. Warto zwrócić uwagę na budynek nr 24, zwany „chałupą z Jednej Jedli”, którego ściany wykonano z jednego pnia jodły ściętej na pobliskim wzgórzu Ostrysz.

Pod koniec XIX w. Stanisław Witkiewicz (1851–1915), malarz, architekt i pisarz, ojciec słynnego Witkacego, na bazie tradycyjnego budownictwa i zdobnictwa Górali Podhalańskich stworzył styl zakopiański, który mógł być używany przy projektowaniu budynków o większej kubaturze i różnych funkcjach. Artysta promował go jako polski styl narodowy, uzupełniając o wzornictwo secesyjne. Klasycznym przykładem jest Willa Koliba na ul. Kościeliskiej, wybudowana w 1892 r. Obecnie mieści się w niej Muzeum Stylu Zakopiańskiego – oddział Muzeum Tatrzańskiego. Warto zwiedzić także wybudowaną w 1907 r. kaplicę Najświętszego Serca Jezusa na Jaszczurówce, która jest pięknym przykładem zastosowania stylu „witkiewiczowskiego” w budownictwie sakralnym. W stylu zakopiańskim projektowano nie tylko budynki i ich wnętrza, ale także meble, stroje, porcelanę czy instrumenty muzyczne. Dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze i historię Podhala wspaniale prezentuje i udostępnia Muzeum Tatrzańskie im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, jedno z najstarszych muzeów regionalnych w Polsce, założone w 1889 r. Poza gmachem głównym przy ul. Krupówki 10 można zwiedzić niezwykłe filie stworzone w zabytkowych chałupach, willach i dworach zarówno w Zakopanem (np. Willa Koliba, Chałupa Gąsieniców Sobczaków, Willa Oksza, Galeria Władysława Hasiora i in.) jak i w innych podtatrzańskich miejscowościach – Chochołowie (Zagroda Bafiów), Czarnej Górze (Zagroda Korkoszów), Jurgowie (Zagroda Sołtysów) i Łopusznej (Dwór).

Podhale i Górale Podhalańscy

Podhale leżące u podnóża Tatr to jeden z najciekawszych pod względem etnograficznym regionów w Polsce. Na północy podchodzi on pod stoki Gorców i Beskidu Żywieckiego, od wschodu przez rzekę Białkę sąsiaduje ze Spiszem, a po zachodniej stronie przez europejski wododział z Orawą. Elementami kultury podhalańskiej są gwara, muzyka, taniec, śpiew, strój, budownictwo, rzemiosło, zwyczaje i sztuka.

Strój Górali Podhalańskich jest chyba najbardziej rozpoznawalnym w Polsce strojem ludowym, do dzisiaj bardzo żywym w tradycji lokalnej. U mężczyzn charakterystyczne są białe portki z sukna zdobione barwnymi parzenicami i szerokie skórzane pasy z mosiężnymi guzami i klamrami. Do tego biała lniana koszula, a na głowie filcowy czarny kapelusz z wąskim rondem, najczęściej udekorowany muszelkami naszytymi na czerwoną wstążkę. Strój kobiecy wyróżnia długa spódnica z kwiecistym motywem oraz zapaska. Na zdobioną białym haftem koszulę Góralki wkładają aksamitny gorset wyszywany barwnym haftem. Na szyi noszą czerwone korale, a na głowie często kolorową chustę.

Artystyczna dusza Podhala

Podhale i Zakopane inspirowało wielu znanych artystów – malarzy, rzeźbiarzy, poetów, pisarzy, aktorów i kompozytorów. Zwiedzając region, poznajmy przynajmniej niektóre miejsca z artystyczną duszą związane z wybitnymi osobowościami, w tym Jan Kasprowicz, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Władysław Hasior. Poszukajcie śladów innych wybitnych artystów związanych z Zakopanem i Podhalem – dość wymienić młodopolskiego pisarza i poetę Kazimierza Przerwę-Tetmajera, światowej klasy kompozytorów – Mieczysława Karłowicza i Karola Szymanowskiego albo jedną z najwybitniejszych polskich aktorek Helenę Modrzejewską, matkę chrzestną Witkacego.

Nowotarski Rynek i okoliczne perełki

Nowy Targ położony jest w widłach Białego i Czarnego Dunajca, w sercu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Miasto rzemiosła, handlu i góralskiej kultury. Malowniczy Rynek otaczają zabytkowe kamienice mieszczańskie z XIX i XX w. Ikoną miejsca jest neoklasycystyczny piętrowy Ratusz z wieżą zegarową, gdzie mieści się Muzeum Podhalańskie im. Czesława Pajerskiego. Współcześnie Rynek zdobi wielka, oryginalna rzeźba „Dialog” autorstwa Michała Batkiewicza, nowotarskiego artysty, przedstawiająca owcę i barana w uścisku. Rzeźbiarz wykorzystując motyw zwierząt, chciał „podkreślić współczesne tendencje społeczne, w których coraz mniejszą rolę odgrywa dobra komunikacja międzyludzka. Zwierzęta porozumiewają się dzisiaj lepiej niż my, ludzie” – czytamy na stronie miasta.

Cennymi zabytkami Nowego Targu są dwa obiekty sakralne: kościół św. Katarzyny ufundowany został przez Kazimierza Wielkiego w 1346 r. z okazji lokacji miasta na prawie niemieckim (ul. Kościelna 1) oraz drewniany kościół cmentarny św. Anny (ul. Zacisze).

W pobliżu Nowego Targu – w Ludźmierzu wznosi się bazylika Wniebowzięcia NMP – ważne sanktuarium maryjne. Matka Boska Ludźmierska nazywana jest Gaździną Podhala albo Królową Podhala. Jej słynąca łaskami figura liczy 600 lat.

Legenda o Matce Boskiej Ludźmierskiej

Kupiec handlujący winem węgierskim jadąc starym szlakiem handlowym, zabłądził i ugrzązł na torfowiskach w pobliżu Ludźmierza. Modlił się o pomoc do Matki Bożej, obiecując, że ufunduje jej figurę. Nad torfowiskiem ukazała mu się postać Niewiasty z Dzieciątkiem na złocistym obłoku, która wskazała mu drogę i uratowała kupca. Z wdzięczności ufundował on figurę Matki Boskiej i przywiózł ją do Ludźmierza.

Warto wybrać się na wycieczkę rowerową tzw. Uszatym Szlakiem Turystycznym z Nowego Targu do Szaflar (część Szlaku wokół Tatr), który biegnie obszarami Natura 2000 obok Rezerwatu Przyrody Bór na Czerwonem. Na trasie znajduje się 11 tablic opowiadających o zwyczajach sów mieszkających w tym zakątku.

Tradycyjny jarmark w Nowym Targu, tzw. Nowa Targowica odbywa się w czwartki i soboty w nowej lokalizacji (os. Konfederacji Tatrzańskiej).

INNE CIEKAWE MIEJSCA W OKOLICY

Zabytki położone na Szlaku Architektury Drewnianej:

Witów

Kościół Matki Boskiej Szkaplerznej z lat 1910–1912 wzniesiono wg projektu zakopiańskiego architekta Jana Tarczałowicza, budynek jest konstrukcji zrębowej, oszalowany, otoczony podcieniem przypominającym tradycyjne soboty.

Białka Tatrzańska 

Kościół św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza z ok 1700 r. powstał dzięki miejscowym cieślom; byli nimi Jędrzej Topór i Jan Chlipalski. Kryty gontem, oszalowany, wyróżnia się pięknym wnętrzem z rzeźbami artysty ludowego Wojciecha Kułacha. 

Bukowina Tatrzańska

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1887–1900 wzniesiono w konstrukcji zrębowej, tylko nawa i prezbiterium są murowane i pobielane. Inicjatorem jego budowy był Jędrzej Kramarz, miejscowy cieśla, murarz, snycerz i budowniczy, góralski samouk, który sam nakreślił projekt świątyni. Przed wejściem można zobaczyć ludowe figury wyrzeźbione przez samego Jędrzeja.

Dom Ludowy im. Franciszka Ćwiżewicza zbudowany w latach 1928–1932 jest pięknym przykładem architektury podhalańskiej. Warto zwrócić uwagę na ozdobny front wsparty na czterech słupach oraz motywy góralskie w szczytach tzw. słonecka. Ma tu siedzibę Bukowiańskie Centrum Kultury – Dom Ludowy, który prowadzi m.in. Szkołę Ginących Zawodów i Szkółkę Góralskiego Muzykowania.

Jurgów

Kościół parafialny św. Sebastiana i Matki Boskiej Różańcowej pochodzi prawdopodobnie z 1675 r. a jego fundatorami byli sołtys Jakub Kesz i młynarz Mikołaj. Ściany konstrukcji zrębowej pokryte są gontem wyciętym w jodełkę. Niezwykła jest rokokowa polichromia z 1813 r.

Zespół szałasów na Polanie Podkólne koło Jurgowa tworzy 56 szałasów pasterskich przeniesionych tu w II poł. XIX w. z 90 polan tatrzańskich. Była to wówczas największa w Tatrach tzw. wieś letnia.

Szaflary

Chałupa Anny Doruli – zabytkowy dom z 1843 r. z oryginalnie zachowanym wnętrzem i wyposażeniem góralskiej chaty. Na ścianie zachowało się przepiękne malowidło nieznanego autora pt. „Zaśnięcie Matki Boskiej”.

NAJWAŻNIEJSZE IMPREZY KULTURALNE

Kultura podhalańska jest wciąż żywa, dlatego warto ją zobaczyć nie tylko w muzeum czy skansenie, ale także podczas wielu regionalnych imprez organizowanych pod Tatrami:

Kumoterki

W kilku podhalańskich wsiach organizowany jest zimą cykl bardzo oryginalnych wyścigów konnych, tzw. kumoterki. Nazwa pochodzi od lekkich dwuosobowych sań. W programie są parady gazdowskie (przejazdy paradne zaprzęgów konnych) oraz gońby, czyli wyścigi kumoterek, zawody w skiringu (koń ciągnie narciarza) i ski-skiringu (jeździec na koniu i narciarz). Zawody Kumoterek zostały wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich

Jeden z największych i najstarszych festiwali folklorystycznych w Polsce. Już od ponad 50 lat przyjeżdżają do Zakopanego zespoły folklorystyczne z górskich regionów Polski, Europy i świata. Festiwal rozpoczyna się barwnym korowodem, który przechodzi Krupówkami. Następnie w namiocie festiwalowym na Równiach Krupowych zespoły rywalizują o główne trofea, czyli Złotą, Srebrną i Brązową Ciupagę. Święto folkloru, trwające czasem nawet 10 dni, kończy się koncertem finałowym. Imprezie towarzyszą Międzynarodowe Targi Produktów Regionalnych.

Sabałowe Bajania

Organizowana od 1967 r. impreza miała początkowo lokalny zasięg, a dziś jest pięciodniowym festiwalem, ściągającym gawędziarzy, muzykantów, drużbów, starostów weselnych i śpiewaków z całej Polski. Imprezę rozpoczyna korowód z banderią konną i góralskimi bryczkami. Trzy dni przesłuchań konkursowych urozmaicają plenerowe koncerty zespołów folklorystycznych i folkowych z kraju i z zagranicy. Kulminację Bajań stanowi koncert plenerowy „Sabałowa Noc” z ceremonią pasowania na zbójników osób zasłużonych dla kultury regionalnej.

Polaniarski Osod

Tradycyjna impreza odbywająca się we wrześniu w Kościelisku. Jest to uroczyste zakończenie wypasu owiec na hali – powrót do wsi pasterzy: bacy i juhasów wraz ze stadem, czyli kierdlem owiec. Polaniarski Osod to okazja, żeby poznać zwyczaje pasterskie. W ramach osodu można zobaczyć widowiska i występy przygotowane przez zespoły regionalne, konkursy potraw regionalnych, warsztaty i koncerty.

Zielone schroniska PTTK w Tatrach 

• Schronisko PTTK Morskie Oko, wys. 1410 m n.p.m.,
• Schronisko PTTK im. Wincentego Pola w Dolinie Roztoki,
• Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich,
• Schronisko PTTK Murowaniec na Hali Gąsienicowej,
• Schronisko PTTK na Hali Ornak,
• Schronisko PTTK na Polanie Chochołowskiej,
• Hotel Górski PTTK na Kalatówkach

INNE MIEJSCA

• Góralska Zabytkowa Zagroda (pokoje w zabytkowym domu),
• Javorina (pokoje w stylu góralskim),
• Willa Tatrzański Zomecek (w stylu zakopiańskim),
• Gazdówka (gospodarstwo agroturystyczne z produktami od gospodarza),
• U Dziadka (pokoje pełne góralszczyzny),
• Willa Marysin, (willa z lat 30. XX w. z elementami stylu zakopiańskiego),
• Misia Łapa (apartamenty urządzone w stylu góralskim),
• Osada Pasterska Szymkówka (na polanie pasterskiej),
• Schronisko Głódówka (na polanie z niezwykłą panoramą Tatr),

KONIECZNIE MUSISZ SPRÓBOWAĆ

Bogatą kuchnię Podhala posmakujemy na szlakach kulinarnych, takich jak:

Szlak Oscypkowy prezentuje dziedzictwo kulturowe Podtatrza – wypas owiec na halach i polanach tatrzańskich – tzw. bacowanie. Szlak obejmuje propozycje wizyt u certyfikowanych baców prowadzących wypas owiec oraz produkcję wyrobów z mleka owczego. Powstający na szałasach oscypek przez to działanie stał się najbardziej znanym polskim produktem tradycyjnym zarejestrowanym w Komisji Europejskiej,

Smaki Podhala – szlak kreuje i promuje specjalności kulinarne oparte na produktach lokalnych i tradycyjnych. Łączy lokale gastronomiczne – restauracje i karczmy, w których szefowie kuchni tworzą autorską nowoczesną kuchnię na bazie lokalnych tradycyjnych produktów.

W rejonie Podtatrza spróbujemy serów i wyrobów z mleka owczego. Są to produkty ze znakiem Chronionej Nazwy Pochodzenia:

• bryndza podhalańska – miękki ser podpuszczckowy,
• oscypek – twardy ser wędzony o wrzecionowanym kształcie,
• redykołka – mały serek pozostający z resztek po wyrobie oscypków, niegdyś popularny jako upominek dla dziewczyn od juhasów).

W tradycyjnych bacówkach skosztujemy także innych uznanych produktów pasterskich o bogatej renomie. Są to: żętyca czy żentyca (serwatka z mleka owczego) i bundz (ser podpuszczkowy z owczego mleka), a także sery wyrabiane z mleka krowiegonp. gołka (w formie walca) i korbacze (w kształcie nitek splecionych w warkocz). W bacówce można często kupić także domowe przetwory np. soki, dżemy, miód.

Znak Chronionego Oznaczenia Geograficznego posiada jagnięcina podhalańska i z niej przyrządzanych jest wiele tradycyjnych potraw. Inne regionalne dania to: kwaśnica – kapusta po góralsku, sałaciorka – zupa z sałaty, ziemniaczane kluski hałuski albo tarcioki, placki z utłuczonych ziemniaków pieczone na blasze – moskole, a także potrawy z baraniny i wędzonych pstrągów z potoków górskich.