Czym jest skansen?

Słowo „skansen” pierwotnie określało park-muzeum w Sztokholmie otwarty w 1891 roku przez Artura Hazeliusa. Zaprezentowano w nim zabytki szwedzkiej architektury drewnianej z różnych regionów kraju. W Polsce nazywamy tak muzeum etnograficzne na wolnym powietrzu. Oglądamy w nich historię na żywo i bardzo często możemy jej dosłownie dotknąć.

Pierwszy skansen w Polsce powstał w 1906 roku w miejscowości Wdzydze Kiszewskie. Założyło go małżeństwo zapaleńców, Teodora i Izydor Gulgowscy. W dalszej części artykułu przedstawiamy wybrane skanseny w Małopolsce.

Skansen Zalipie

Zalipie to wieś położona na Powiślu Dąbrowskim. Choć jest to wieś niepowtarzalna w swoim rodzaju, w regionie nie brakuje innych, w których również od pokoleń pielęgnuje się i rozwija zwyczaj malowania domów i ich wnętrz w oryginalne wzory roślinne.

Zdobnictwo to powstało prawdopodobnie w końcu XVIII wieku i związane było z zanikiem dymnych chat. Kobiety malowały wapnem na zakopconych ścianach plamy, zwane „packami”, aby choć trochę rozjaśnić i upiększyć wnętrza swoich domów. Propagatorką tej unikatowej sztuki ludowej była malarka Felicja Curyło (1904–1974). Dekorowanie domów malowankami było w tym regionie znane już wcześniej, ale pani Felicja zrobiła z tego zwyczaju sztukę. Dom artystki już za jej życia był licznie odwiedzany i przez lata stał się najważniejszym miejscem dla wszystkich zainteresowanych sztuką ludową. Obiekt został zachowany w identycznej postaci jak za życia malarki. Zewnętrzne ściany budynków w zagrodzie pokryte są roślinnymi ornamentami. Malowany wystrój izb uzupełniają wyroby z kolorowej bibuły: pająki, rózgi weselne i kolorowe bukiety.

Innym przykładem zalipiańskiego zdobnictwa domostw jest chata Stefanii Łączyńskiej, zbudowana w 1886 roku. Jest już ostatnim istniejącym przykładem prezentującym najstarsze tradycyjne zdobienie ścian na całym Powiślu Dąbrowskim. Jej cała zagroda, unikalna w skali Europy, jest przykładem tradycyjnego zdobnictwa ludowego.

Chata biedniacka – została wybudowana pod koniec XIX wieku na planie prostokąta. W ścianie frontowej znajdują się dwa wejścia (jedno prowadzi do komory, drugie do sieni). Wewnątrz mieści się jedna izba, posiadająca pomieszczenie mieszkalne oraz sień z wyodrębnionym chlewikiem, miejscem dla kur i oborą z jednym miejscem na krowę, odgrodzoną od całości drewnianą ścianą z bali. Ta pojedyncza izba musiała pełnić dwie funkcje: mieszkalną i gospodarczą. Piec i przestrzeń wokół niego były miejscem, gdzie koncentrowało się życie codzienne. Pozostała część służyła do spania i przyjmowania gości. Wyposażenie chaty było bardzo skromne i pozbawione wewnątrz malatur kwiatowych na ścianach. W całym budynku podłogę stanowi gliniana polepa.

Skansen Sidzina - Muzeum Kultury Ludowej

Sidzina powstała w XVI wieku jako osada królewska, a jej mieszkańcy byli ludźmi wolnymi. W skansenie dominują chaty kurne, z paleniskami, typowe dla pierwszej połowy XIX wieku, lamus, kuźnia, dzwonnica i piętrowy spichlerz.

Historia powstania skansenu w Sidzinie sięga roku 1963. Do powstania skansenu przyczyniły się dwie osoby - Adam Leśniak, sidzinianin z urodzenia, nauczyciel, regionalista, miłośnik rodzimej kultury i tradycji oraz miejscowy proboszcz – Józef Świstek, urodzony w Makowie Podhalańskim, rozmiłowany w terenach Spisza, Orawy i okolic Babiej Góry. Kapłan z zamiłowaniem zbierał i kolekcjonował ludowe świątki, malowidła na szkle oraz inne zabytkowe przedmioty, które jako pierwsze eksponaty zaczął gromadzić w latach 50. XX wieku. Wtedy w Domu Wczasów Dziecięcych w Sidzinie, którego kierownikiem był właśnie Adam Leśniak, utworzona została pierwsza izba regionalna. Swoje miejsce w niej znalazły wychodzące z użycia sprzęty oraz pamiątki z okresu II wojny światowej. Dzięki nim w Sidzinie, na roli Binkówka w 1963 roku, z okazji 400-lecia powstania wsi Sidzina otwarto skansen. Skansen powstał jako oddział Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej i tak funkcjonował aż do 2009 roku, kiedy to stał się samodzielną samorządową instytucją kultury, której organizatorem jest gmina Bystra-Sidzina.

W chwili obecnej ekspozycję skansenu stanowi osiem obiektów: chałupa Banasika, chałupa Anny Kozioł (Trutego), lamus (spichlerz), kuźnia (Trzopa, Gawrona), chałupa wójta Maja (Kostkowioka), dzwonnica loretańska, młyn wodny i chałupa zagrodowa Gałki z Bystrej.

Dodatkową atrakcją skansenu jest ekspozycja rzeźb plenerowych, które przedstawiają postacie z legend i baśni z tego terenu. Można tu zobaczyć diabła, który ukazywał się wędrownym kupcom w lesie zwanym „Gojka”, topielca wciągającego do studni zbyt ciekawskie panny, płanetnika, który władał chmurami i deszczem, czarownicę, która żyła tu przed wiekami, czy wreszcie boginki.

Sądecki Park Etnograficzny Nowy Sącz

To największy skansen w Małopolsce. Budowę Sądeckiego Parku Etnograficznego rozpoczęto w 1969 roku, a udostępniono go zwiedzającym sześć lat później. Prezentuje architekturę drewnianą i tradycyjną kulturę ludową lokalnych grup etnograficznych: Lachów, Pogórzan i górali sądeckich oraz grup etnicznych: Łemków, Niemców galicyjskich i Cyganów karpackich. Przestrzeń skansenu została podzielona na sektory odpowiadające poszczególnym grupom.

Na powierzchni ok. 21 ha znajduje się ponad 80 obiektów: jedno i wielobudynkowe zagrody chłopskie, przyzagrodowe wiatraki i kuźnie, przydrożne krzyże i kapliczki. Nad chłopską zabudową dominują bryły trzech XVIII-wiecznych świątyń: rzymskokatolickiej z Łososiny Dolnej, greckokatolickiej z Czarnego i protestanckiej ze Stadeł.

W jednym z sektorów odtworzono zabudowę kolonii osadników niemieckich z Gołkowic Dolnych, a na skraju lasu małe osiedle cygańskie. W centralnym punkcie wiejskiej zabudowy usytuowano przeniesiony z Rdzawy XVII-wieczny dwór szlachecki z unikalną polichromią we wnętrzach. Jest otoczony parkiem dworskim z aleją dojazdową i uzupełniony położonym w sąsiedztwie zespołem gospodarczym. Nad strumieniem w północnej części skansenu posadowiono zespół obiektów tradycyjnego przemysłu ludowego, napędzanych siłą wody (tartak, dwa młyny, folusz).

Niemal wszystkie obiekty w Sądeckim Parku Etnograficznym są oryginalne – były rozebrane w macierzystej wsi, przeniesione, zakonserwowane i na nowo zmontowane w skansenie.

Miasteczko Galicyjskie Nowy Sącz

Sąsiadujące z Sądeckim Parkiem Etnograficznym Miasteczko Galicyjskie jest rekonstrukcją fragmentu zabudowy małomiasteczkowej. Obejmuje niewielki plac rynkowy i pierzeje z kilkunastoma domami. Ten osobliwy zespół urbanistyczny przybliża atmosferę małych miasteczek dawnej prowincji monarchii austro-węgierskiej z przełomu XIX i XX wieku.

Zachodnią pierzeję rynku zajmuje ratusz. Budynek ze smukłą wieżą i arkadowymi podcieniami jest repliką niezrealizowanej siedziby starosądeckich władz. Ratusz pełni funkcje reprezentacyjne oraz konferencyjno-hotelowe. Na parterze znajduje się recepcja, kawiarnia oraz sala wystawiennicza. Na pierwszym piętrze znajdują się czytelnia i obszerna sala główna. Najwyższą kondygnację ratusza zajmują stylowo umeblowane pokoje gościnne.

Z ratuszem sąsiadują dwa domy mieszczańskie ze Starego Sącza. W jednym urządzono atelier fotograficzne oraz warsztat zegarmistrzowski, w drugim domu znajduje się pracownia garncarza. Najdalej na zachód wysuniętym budynkiem jest dwór szlachecki z Łososiny Górnej. Klasycystyczna budowla jest rekonstrukcją oryginału, który uległ całkowitemu zniszczeniu w latach siedemdziesiątych XX wieku. Na parterze mieści się biblioteka specjalistyczna z bogatym księgozbiorem Muzeum Ziemi Sądeckiej w Nowym Sączu.

Nieodłącznym elementem architektury wsi i małych miast była, i jest do dzisiaj, remiza strażacka. W zrekonstruowanej w Miasteczku można obejrzeć rozmaite wyposażenie: wozy, hełmy, bosaki, węże gaśnicze i sikawki.

W domach przy rynku urządzono między innymi sklepik z pamiątkami i antykwariat, pracownię rzemieślnika wyrabiającego drewniane ozdoby i zabawki, zakład dentystyczny, aptekę w stylu retro, pracownię żydowskiego krawca, cukiernię i pocztę. Oddzielną ekspozycję poświęcono nieprofesjonalnym rzeźbiarzom i malarzom z Paszyna - znanego ośrodka sztuki ludowej. Zapach cynamonu i kawy przyciąga do sklepiku kolonialnego, a w zakładzie fryzjerskim można zobaczyć jak pracował dawny golibroda. Przy galicyjskim ryneczku jest też karczma z Orawki serwująca regionalne jadło. W Miasteczku Galicyjskim odbywają się liczne imprezy plenerowe, koncerty, kiermasze świąteczne.

Skansen w Wygiełzowie

Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie jest skansenem regionalnym prezentującym kulturę ludową wsi i małych miasteczek zamieszkałych przez grupę etnograficzną Krakowiaków Zachodnich.

Budowę skansenu w Wygiełzowie rozpoczęto w 1968 roku. Wybór miejsca na lokalizację skansenu był związany z zakończoną rok później konserwacją zrujnowanego Zamku Lipowiec. U podnóża XIII-wiecznego zamku biskupów krakowskich zgromadzono zabytki budownictwa ludowego. Krakowiaków Zachodnich od innych grup etnograficznych odróżniają m.in. architektura oraz strój ludowy.

Obecnie na terenie skansenu o powierzchni ponad 5 ha znajduje się 25 cennych zabytków budownictwa drewnianego, nie licząc małej architektury. Wśród malowniczego terenu znajdują się: dwór, zagrody chłopskie z sadami i ogródkami kwiatowymi, obiekty związane z wiejską produkcją rzemieślniczą, kościół z dzwonnicą, zespół małomiasteczkowy i inne przykłady architektury nadwiślańskiej. Eksponowane wnętrza mieszkalne są wyposażone w dawne meble, sprzęty, naczynia, części ubioru, obrazy i wszelkie przedmioty prezentujące bogatą tradycję zachodniej części Małopolski.

Prócz zabytków kultury materialnej we wnętrzach znajdują się eksponaty pokazujące duchowe i społeczne aspekty życia wsi, m.in. obrzędowość, magię, wierzenia, medycynę ludową. Wiedzę o tradycji regionu wzbogacają tematyczne wystawy etnograficzne, poświęcone obrzędom związanym z okresem świąt Wielkiej Nocy, Bożego Narodzenia czy charakterystycznemu dla tego terenu rzemiosłu, tj. garncarstwu, tkactwu, wikliniarstwu. Przez wiele lat działalności w skansenie udało się zgromadzić ciekawe kolekcje, m.in. strojów ludowych, wyrobów ceramicznych, rzeźby ludowej, oleodruków oraz szopek krakowskich. Obecnie jedną z najbardziej okazałych i charakterystycznych budowli na terenie muzeum jest dwór z Drogini z 1730 roku.

Muzeum - Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

Położony u stóp Babiej Góry Orawski Park Etnograficzny sięga swymi początkami do lat 30. XX wieku. Wtedy to potomkowie rodziny Moniaków, sołtysio-szlacheckiego rodu orawskiego, przekazali na rzecz Skarbu Państwa pozostałą cząstkę swojej ojcowizny – ziemię wraz z dworem oraz zabudowaniami gospodarczymi. Byli to Joanna z Łaciaków Wilczkowa i jej brat, na stałe mieszkający już w Budapeszcie Aleksander Łaciak. Ich starodawne dworskie osiedle w nieregularnym układzie, z małym parkiem otoczonym potokami, z widokiem na Babią Górę, stało się zaczątkiem dzisiejszego skansenu. Powstał on w latach 50. XX wieku. Gromadzono tutaj spuściznę orawskiej kultury i historii. Z czasem za sprawą determinacji wielu ludzi udało się odtworzyć dawną orawską wieś z jej zabudowaniami, małą architekturą, zakładami przemysłu wiejskiego i budynkami sakralnymi, która wciąż się rozwija i wzbogaca o nowe elementy.

Oprócz ekspozycji stałych skansen organizuje również wystawy czasowe o zróżnicowanej tematyce oraz rozmaite imprezy i spotkania. Najważniejszą spośród nich jest Święto Borówki – największa cykliczna impreza plenerowa o charakterze folklorystycznym, odbywająca się tradycyjnie w ostatnią niedzielę lipca.

Skansen - Zagroda Sołtysów, Muzeum Kultury Ludowej Spiszu, Jurgów

Zagroda Sołtysów wybudowana została w 1861 roku z fundacji Jakuba Sołtysa, jurgowskiego gospodarza. Właścicielami zagrody byli kolejno spadkobiercy Sołtysów w linii męskiej: Jakub, Maciej, Szymon i Jakub Sołtysowie.

Jakub Sołtys, urodzony 20 czerwca 1918 roku mieszkał w zagrodzie do 1942 roku, a następnie zakupił nowy dom w innej części wsi. W zagrodzie mieszkała dalsza rodzina Jakuba. W latach 1982-1985 przeprowadzono kompleksowy remont zagrody, która stała się Muzeum Kultury Ludowej Spisza - Oddziałem Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem.

Zagroda usytuowana jest w środkowej części wsi. Składa się z części mieszkalnej i zabudowań gospodarczych. W skład części mieszkalnej wchodzi sień, izba i komora. Izba, czyli centralne miejsce zagrody, stanowiła miejsce, w którym spano, gotowano, przebywano i przyjmowano gości. W skład zabudowań gospodarczych wchodzą: drewutnia, owczarnia, boisko gdzie prowadzono młóckę oraz stajnia. Zagroda wyposażona została we wszelki niezbędny sprzęt stosowany w gospodarstwie chłopskim na przełomie XIX i XX wieku.

Skansen Wsi Pogórzańskiej - Szymbark

Skansen Wsi Pogórzańskiej usytuowany jest w centrum wsi, na terenie podworskim, stanowiącym niegdyś fragment dawnego majątku Zamek. Na powierzchni około 2 hektarów znajduje się 16 zabytkowych obiektów prezentujących typową dla Pogórza Gorlickiego architekturę wiejską. W bliskim sąsiedztwie skansenu są też dworskie obiekty murowane – renesansowy kasztel z XVI wieku, oficyna dworska (około XVIII wieku) oraz drewniany dworek mieszczański z początku XX wieku, przeniesiony z Gorlic.

Są tu eksponowane głównie pojedyncze obiekty, przeniesione z większych zespołów. Znajduje się tu między innymi kompletna zagroda jednobudynkowa (chałupa dymna z Siar). Dwie z czterech chałup znajdujących się na terenie skansenu (z Siar i Moszczenicy) są w pełni wyposażone w dawne meble, naczynia i narzędzia związane z tradycyjnym gospodarstwem domowym. Chałupa dymna z Siar stanowi przykład jednobudynkowej zagrody biedniackiej. Zamieszkiwana była do lat 70. XX wieku.

Obok budynków mieszkalnych ulokowano obiekty funkcjonujące niegdyś jako warsztaty usługowe. Można tu zwiedzić: kuźnie, wiatraki do mielenia zboża, olejarnie oraz piec do wypalania naczyń. Chałupa tkacza włączona w szlak techniki wiejskiej jest jednocześnie mieszkaniem i miejscem pracy rzemieślnika. Na terenie skansenu znajdują się także budynki gospodarcze: stodoły, obora, spichlerz plebański.

W skansenie prezentowane są wystawy stałe: „Zioła w tradycji Pogórza”, „Sztab Operacji Gorlickiej 1915”, „Zabytkowe pojazdy i maszyny rolnicze”, „Na co dzień i od święta – tradycyjny strój pogórzański”.