Na południowo – wschodnich rubieżach obecnej Małopolski (okolice Gorlic, Beskidu Niskiego, Beskidu Sądeckiego aż po Pieniny) budzili ciekawość swoją odmiennością religijną, językową i obyczajową niezwykle tradycyjni i barwni górale rusińscy – Łemkowie. I o nich chcemy opowiedzieć zapraszając do miejsc w Małopolsce, gdzie do dzisiaj można oglądać ślady ich bytności.
Łemkowskie cerkwie
Ponad 25 procent całej populacji Łemków mieszka w Małopolsce, a najbardziej wyrazistym przejawem kultury materialnej Łemkowszczyzny są niewątpliwie ich świątynie – cerkwie. Choć wiele z nich już nie istnieje, to te które przetrwały zawieruchy wojenne i późniejsze wysiedlenia ludności łemkowskiej są obecnie główną atrakcją krajoznawczą Łemkowszczyzny. Ich baniaste kopuły od dawna już wrosły w tą część Karpat, podobnie jak ich tajemniczy wystrój z ikonostasem na czele. Do dziś zdumiewają komplikowanymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi. Różnorodność form i typów, doskonałość ciesielskich rozwiązań konstrukcyjnych oraz odmienność stylistyczna – to wszystko wyróżnia drewniane budownictwo cerkiewne w obszarze polskich Karpat od drewnianego budownictwa sakralnego pozostałej części Europy. Niektóre z cerkwi to prawdziwe arcydzieła architektury i sztuki – cztery łemkowskie świątynie z małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej znalazły się na światowej liście dziedzictwa UNESCO. Poznajcie je:
Jest najstarszą cerkwią w Polskich Karpatach (1600 rok) I jednym z najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w Polsce. To klasyczna cerkiew łemkowska – drewniana, obita i pokryta gontem o układzie trójdzielnym. Składa się z prezbiterium założonego na planie nieregularnego prostokąta, czworobocznej szerszej od pozostałych części nawy oraz założonego na planie kwadratu babińca, nad którym znajduje się czworoboczna pochylona ku środkowi izbicowa wieża. Wewnątrz świątyni zachowało się zabytkowe wyposażenie z XVIII wieku: przepiękny ikonostas (podzielony: górną część pozostaje w pierwotnym miejscu na styku nawy i prezbiterium, a górne ikony przeniesiono pod ściany prezbiterium), barokowy ołtarz boczny z obrazem Chrystusa u Słupa, wiele cennych ikon. W zakrystii (to dawne prezbiterium) zachowała się cenna polichromia figuralna z 1607 roku.
Zbudowana w XVII wiekustanowi jeden z najpiękniejszych obiektów drewnianej architektury łemkowskiej w Polsce. Była wielokrotnie przebudowywana, a z pierwotnej bryły w stanie niezmienionym pozostała tylko nawa, która wraz z prezbiterium nakryta jest łamanym dachem namiotowym. Wszystkie części cerkwi wraz z wieżą zwieńczone są baniastymi hełmami. Ściany i dachy cerkwi pokryte są gontem, natomiast hełmy są blaszane. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z XVII i XVIII wieku, którego najcenniejszym elementem jest bogato rzeźbiony i złocony ikonostas z ikonami z 1712 i 1756 roku. Ściany, strop i wnętrze pozornych kopuł zostały pokryte polichromią ornamentalną w 1938 roku, namalowaną z okazji 950. rocznicy chrztu Rusi.
Patronką cerkwi jest niezwykle popularna w Kościele wschodnim święta Paraskiewa. Cerkiew otoczona niewysokim, drewnianym ogrodzeniem z bramkami została wzniesiona w 2. połowie XVII wieku. Jest budowlą drewnianą o konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej o ścianach pochyłych. Całość – zarówno ściany jaki i dach – obita gontem. Charakterystyczna dla architektury Łemków trójdzielność budowli jest tu wyraźnie zaznaczona. Świątynia wznosi się od najniższego prezbiterium, przez wyodrębnioną wyższą nawę po dominującą nad całością, wyjątkowo wysmukłą wieżę, a każde z nich na planie kwadratu. Wnętrze świątyni zdobi unikalna polichromia z 1811 roku o motywach figuralnych i ornamentalnych. Na uwagę zasługuje również ikonostas Michała Bogdańskiego z 1904 roku oraz dwa ołtarze boczne z ikonami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz Zdjęcia z Krzyża.
Wybudowana w XVIII wieku. W bryle świątyni wyraźnie zarysowuje się podział na trzy części: prezbiterium, nawa i babiniec wraz z pochyłą wieżą. Ściany są odeskowane, a dach pokryty gontem. Każda z części cerkwi zwieńczona jest baniastym hełmem z pozornymi latarniami oraz krzyżem. Wnętrze cerkwi zwieńczają stropy płaskie z fasetami. Polichromię o rokokowo-klasycystycznych motywach architektonicznych oraz roślinnych wykonali Antoni i Józef Bogdańscy w 1898 roku. W nawie widać fragmenty starszej barokowej polichromii z końca XVIII wieku. Barokowy ikonostas z XVIII wieku przemalowany został w czasie remontu w 1831 roku. Na polichromowanej belce tęczowej umieszczony jest krzyż oraz figury Marii i świętego Jana. Uwagę przyciąga także pięknie zdobiona ambona, chór muzyczny oraz rokokowa ława.
Zobaczcie także: Drewniane cudeńka. Małopolskie cerkwie łemkowskie
Łemkowskie uzdrowiska
Wapienne i Wysowa – Zdrój, dawne łemkowskie wioski, to znane, cenione i wyjątkowe małopolskie uzdrowiska.
Wapienne, maleńka łemkowska wioska na skraju Magurskiego Parku Narodowego w Beskidzie Niskim jest jednym z najstarszych i najmniejszych oraz jednym z nielicznych polskich uzdrowisk spełniających wysokie normy czystości wód i powietrza! Wody mineralne „Kamil”, „Marta”, „Zuzanna” dobroczynnie wpływają na dolegliwości reumatologiczne, choroby skóry i układu oddechowego, układu trawiennego i choroby kobiece. Już w XVII wieku znano i korzystano z miejscowych wód siarczkowych, a w początkach XVIII wieku powstał tu pierwszy zakład zdrojowy. Podobno leczyli się tu powracający po klęsce pod Moskwą w 1812 roku żołnierze cesarza Napoleona. Miniaturowe uzdrowisko z odkrytymi basenami kąpielowymi leży w kotlinie u stóp zachodniego krańca Magury Wątkowskiej. To zalesione pasmo górskie objęte jest ochroną w Magurskim Parku Narodowym. Długa wycieczka z Wapiennego ku najwyższym szczytom pasma prowadzi obok rezerwatu Kornuty. Są tam ciekawe ostańce skalne, głazy i rzadkie w Beskidach jaskinie.
Wysowa-Zdrój, położona w szerokiej kotlinie w samym sercu gór, pośród łagodnych, rzadko zaludnionych dolin i grzbietów Beskidu Niskiego, jest jedną ze starszych wsi w tej części Beskidów – założona już w drugiej połowie XIV wieku, przy trakcie handlowym wiodącym na Węgry. Świadectwem łemkowskiej historii Wysowej jest drewniana cerkiew świętego Michała Archanioła z 1779 roku. Wzmianki o bijących tu źródłach wód mineralnych pochodzą z XVII wieku. Jednak ich lecznicze właściwości zaczęto wykorzystywać dopiero po 1812 roku, gdy zbudowano pierwsze łazienki zdrojowe (zakład kąpielowy). Ale na dobre uzdrowisko rozwinęło się dopiero w okresie międzywojennym. Kameralną miejscowość po II wojnie światowej niezbyt fortunnie rozbudowano, stawiając kilka wielkich sanatoriów. W Wysowej część wód dostępna jest za darmo z ujęć w parku Zdrojowym, natomiast większość z nich („Franciszek”, „Józef”, „Henryk”, „Anna”) można spróbować w pawilonie pijalni, stylowym drewnianym budynku odbudowanym w 2006 roku (poprzedni spłonął). Dodajmy, że Wysowa – pomimo kilku wielkich sanatoriów – to nadal kameralne uzdrowisko pozbawione zgiełku typowego dla większych miejscowości.
Okolice Wysowej skrywają jeszcze jedno, niezwykle ważne dla Łemków, Święte miejsce – na zboczach góry Jawor znajduje się postawiona w 1929 roku koło źródła Głębokiego Potoku na Górze Jawor kaplica Pokrowy, czyli Opieki Matki Boskiej. Dla Łemków Jawor to Święta Góra, miejsce objawień maryjnych.
Zarówno w okolicach Wapiennego, jak i Wysowej warto również zwiedzić drewniane cerkwie (niektóre z nich to prawdziwe arcydzieła sztuki ciesielskiej) – to:
- cerkiew w Hańczowej (1. połowa XIX wieku),
- cerkiew w Uściu Gorlickim (1786 rok),
- cerkiew w Kwiatoniu (2. połowa XVII wieku),
- cerkiew w Skwirtnem (1837 rok),
- cerkiew w Męcinie Wielkiej (1807 rok),
- cerkiew w Ropicy Górnej koło Sękowej (początek XIX wieku),
Łemkowie wczoraj i dziś
Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu to największy skansen w Małopolsce prezentujący tradycyjną kulturę i charakterystyczne budowle nie tylko Łemków, ale również innych lokalnych grup etnograficznych (Lachów, Pogórzan, górali sądeckich) i etnicznych (Niemców galicyjskich, Cyganów karpackich). Niemal wszystkie znajdujące się tutaj obiekty są oryginalne – były rozebrane w macierzystej lokalizacji, przeniesione, zakonserwowane i na nowo zmontowane. Na powierzchni około 21 ha znajduje się ponad 80 obiektów: zagrody chłopskie, przyzagrodowe wiatraki i kuźnie, tartak i młyny, przydrożne krzyże i kapliczki, XVIII-wieczne świątynie (rzymskokatolicka z Łososiny Dolnej, greckokatolicka z Czarnego, protestancka ze Stadeł), XVII-wieczny dwór szlachecki z Rdzawy otoczony parkiem dworskim.
Zaledwie 18 kilometrów od Wapiennego, u stóp Magury Wątkowskiej, leży nieduża wioska Bartne, zamieszkana głównie przez Łemków. Zobaczymy tutaj liczne stare zagrody, przydrożne krzyże i kapliczki, a także cerkiew z 1842 roku mieszcząca Muzeum Sztuki Cerkiewnej.
Właśnie Bartne, obok Wysowej, Gorlic, Gładyszowa czy Krynicy-Zdroju jest miejscem Łemkowskiej Twórczej Jesieni – to swoisty salon poezji łemkowskiej, który corocznie odbywa się w październiku. Podczas Łemkowskiej Twórczej Jesieni w różnych miejscowościach Łemkowszczyzny odbywa się prawdziwa biesiada literacka, w czasie której poeci z Polski, Słowacji, Ukrainy oraz z innych krajów spotykają się aby zaprezentować swój dorobek artystyczny. Towarzyszą im wykłady i odczyty prezentujące twórczość literacką Łemków.
Jednym z największych łemkowskich wydarzeń kulturalnych jest odbywające się rokrocznie w lipcu na rdzennych ziemiach Łemkowszczyzny, w Zdyni, Święto Kultury Łemkowskiej „Łemkowska Watra”. To wielki festiwal łemkowskiej kultury – muzyki, sztuki i kuchni. Ale nie tylko. Uczestnicy mogą podziwiać współczesne osiągnięcia artystyczne Łemków na organizowanych wystawach twórczości artystycznej, uczestniczyć w religijnych praktykach chrześcijaństwa wschodniego, poznać rzadkie, a wręcz już nieobecne zawody – dziegciarstwo, maziarstwo, gonciarstwo, kamieniarstwo, druciarstwo, wyszywanie na płótnie, regionalna ornamentyka, na kiermaszu czasopism i książek mogą nabyć ciekawe pozycje traktujące o historii i kulturze Łemków. Rozpalane na początku Festiwalu ognisko (watra) powinno przetrwać w sercach uczestników wydarzenia do następnego roku.
Kolejne ważne dla Łemków wydarzenie to Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej/Rusińskiej organizowane co dwa lata w maju w Krynicy - Zdroju. Podczas Biennale, obok koncertów zespołów muzycznych prezentowana jest również twórczość teatralna, koncerty chórów cerkiewnych, no i twórczość jednego z najsłynniejszych Łemków – Epifaniusza Drowniaka (Nikifora Krynickiego - w Krynicy - Zdroju trzeba odwiedzić Muzeum Nikifora Krynickiego).Ważnym punktem programu jest wręczenie Międzynarodowej Nagrody Literackiej imienia Aleksandra Duchnowycza za najlepszy utwór literacki w języku rusińskim.
Bardzo silne łemkowskie poczucie własnej odrębności, własna kultura, stroje, obyczaje i język stały się przyczyną prześladowań Łemków po II wojnie światowej. W ramach dobrowolnych przesiedleń w latach 1944 – 46 swoje wsie opuściło około 60 procent ludności łemkowskiej. W 1947 roku podczas już przymusowych przesiedleń (akcja „Wisła”) kolejnych około 25 procent Łemków zostało wywiezionych na Pomorze i Dolny Śląsk. Pozostały po nich opustoszałe wsie z walącymi się domami, zrujnowanymi cerkwiami, dziczejącymi sadami, zarastającymi lasem polami. Z pejzażu dawnej Łemkowszczyzny zniknęło blisko pięćdziesiąt wsi.
Dramat Łemków i Łemkowszczyzny inspirował twórców wywodzących się z Małopolski. Jeden z najwybitniejszych poetów współczesnych Jerzy Harasymowicz, przyznający się do łemkowskich korzeni, w wielu swoich utworach opiewał piękno ziemi łemkowskiej i tragiczne losy pobratymców. Kolejny Łemko Jerzy Nowosielski – jeden z najwybitniejszych i najważniejszych malarzy polskich II połowy XX wieku, rysownik, scenograf, filozof, teolog prawosławny – w swej twórczości nie tylko czerpał z malarstwa ikonowego, ale sam stał się autorem malarskich wystrojów cerkwi. Jednym z najbardziej znanych w świecie artystów zaliczanych do prymitywistów jest przecież Łemko Epifani Drowniak – znany w świcie jako Nikifor Krynicki.
Dzieje tego górskiego niegdyś ludu fascynują rzeszę etnografów, krajoznawców, artystów. Przemierzają oni szlaki Łemkowszczyzny w poszukiwaniu śladów tej zamordowanej przed ponad półwieczem kultury. Prowadzi ich między innymi małopolski Szlak Architektury Drewnianej, zapraszając do pięknie odrestaurowanych łemkowskich cerkwi, które dziś niejednokrotnie pełnią funkcję katolickich świątyń.
Jeszcze raz zapraszamy na wycieczkę po spokojnych, pełnych uroku terenach Beskidu Sądeckiego i Niskiego, gdzie życie toczy się jakby nieco wolniej, a zachowane liczne ślady po Łemkach pozwolą nam zobaczyć i poczuć, jak duże i ludne były przed laty wsie i miasteczka małopolskich Beskidów.