Zabytki Tarnowa

Skąd swą nazwę wywodzi Tarnów? Jedni twierdzą, że od nazwy krzewów tarniny, które rosły na okolicznych wzgórzach. Według innych imię dał mu założyciel osady - rycerz Tarn. A jak było naprawdę? Tego nikt nie wie. Za to wiadomo, że w Tarnowie tworzyli najwybitniejsi włoscy architekci i rzeźbiarze, jak chociażby Bartolomeo Berecci, Jan Maria Padovano, czy Santi Gucci.

„Perła renesansu’’ – tak o Tarnowie i jego Starówce wypowiadają się wybitni znawcy sztuki. Wędrując ulicami Tarnowa, możemy podziwiać renesansowe kamieniczki, mieszczące się w samym sercu rynku, Dom Mikołajowski wzniesiony w XVI w., Dom Florencki czy centralnie ulokowany Ratusz z 30-metrową wieżą i najstarszym w Polsce ręcznie nakręcanym zegarem.

Rynek Główny  – wspaniała perła renesansu

Stare miasto – renesansowy salon Tarnowa – zachowało dawny, pochodzący z czasów lokacji w 1330 roku, owalny kształt z centralnym prostokątnym rynkiem. W XVI wieku dotychczasowe drewniane domy zostały zastąpione przez piękne kamieniczki z podcieniami i ozdobnymi attykami. Nic więc dziwnego, że otoczony uroczymi renesansowymi kamienicami tarnowski Rynek przez wielu uznawany jest za jeden z najpiękniejszych w Polsce.

Niewątpliwie jego punktem centralnym jest Ratusz, przebudowany w stylu renesansowym przez włoskiego architekta Jana Marię Padovana, będący obecnie siedzibą Galerii Sztuki Dawnej (oddziału Muzeum Okręgowego). Warto zajrzeć choć na chwilę do jego środka, do wystawnej Sali Pospólstwa, w której mieści się Galeria Portretu Staropolskiego. To najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie ratusza prezentuje bowiem zbiór najcenniejszych portretów sarmackich w Polsce. Po zwiedzeniu wnętrza można spojrzeć na miasto z nieco innej perspektywy – z 30 metrowej wieży ratusza, z której roztacza się przepiękna panorama na najbliższą okolicę i majaczące na horyzoncie pasma Beskidów. Gdy już opuścimy ten punkt obserwacyjny warto odbyć spacer biegnącymi od rynku uliczkami, zwłaszcza porą wieczorową, gdy do życia budzą się lokalne kawiarnie i restauracje.

Bazylika z monumentalnymi nagrobkami

Wnętrze trójnawowej Bazyliki Katedralnej to prawdziwe muzeum rzeźby renesansowej i manierystycznej z imponującymi, wykonanymi również przez Jan Maria Padovano, pomnikami nagrobnymi rodu Tarnowskich, czy też Ostrogskich; XVII-wieczną figurą Matki Bożej Bolesnej.

Na co jeszcze warto zwrócić uwagę? W obrębie starego miasta warto odwiedzić Bazylikę Katedralną, gotycki kościół, w którego wnętrzach znajduje się pomnik nagrobny rodziny Tarnowskich.  Jest to najwyższy pomnik renesansowy w Polsce autorstwa włoskiego rzeźbiarza Giovanniego Marii Padovano. Renesansowe zdobienia uznawane są za najwybitniejsze dzieła sztuki nie tylko w Polsce, ale także w Europie. Warto również odbyć niespieszny spacer, biegnącym nieopodal, głównym deptakiem miasta – ulicą Wałową, wiodącą wzdłuż pięknych kamienic czynszowych. Przy niej znajduje się także kilka innych zabytków, między innymi tych związanych z literaturą – pomnik Romana Brandstaettera czy Ławeczka Poetów.

Miasto wielu kultur – ślady żydowskie, węgierskie i romskie w Tarnowie

Wizyta w Tarnowie, drugim co do wielkości mieście Małopolski, to okazja do spotkania z wieloma kulturami – przez wieki mieszkali tu obok siebie Polacy, Żydzi i Romowie. Dziś po dawnej dzielnicy żydowskiej prowadzi miejski szlak, między innymi do jedynej zachowanej pozostałości głównej tarnowskiej synagogi, czyli bimy (podwyższenie, na którym czytano fragmenty Tory) i na rozległy kirkut (cmentarz żydowski). Z kolei w tarnowskim Muzeum Etnograficznym można zobaczyć jedyną w Europie ekspozycję poświęconą kulturze romskiej.

Aktualnie liczbę mieszkańców Tarnowa szacuje się na ponad 100 tysięcy, a przed wojną połowę jego ponad 50 tysięcznej społeczności stanowili Żydzi. Obok wspomnianej bimy, do dziś przetrwała jeszcze rytualna łaźnia – mykwa, wzniesiona w 1902 roku w stylu mauretańskim. Obecnie znajduje się w niej wyśmienita restauracja serwująca między innymi dania kuchni żydowskiej.

Spacerując po Tarnowie odnaleźć można także liczne odniesienia do kultury węgierskiej, bowiem już od średniowiecza Tarnów słynął z bliskich kontaktów z Węgrami. To w Tarnowie urodził się Józef Bem, generał i strateg, uczestnik powstania listopadowego, działacz polityczny Wielkiej Emigracji i naczelny wódz powstania węgierskiego. Pomnik generała, mural przedstawiający fragment Panoramy Siedmiogrodzkiej oraz Brama Seklerska im. Józefa Bema i Sandora Petöfiego to ślady wieloletniej przyjaźni polsko-węgierskiej.

Z Tarnowem związane były także wędrówki Romów, o czym przypomina ekspozycja w Muzeum Etnograficznym. Z kolei śladem rezydujących niegdyś w Tarnowie Austriaków jest przepiękny secesyjny dworzec i tramwaje, bowiem Tarnów był trzecim miastem w Galicji (po Krakowie i Lwowie), w którym pojawiła się linia tramwajowa.

Muzea i zabytki architektury – Tarnów z różnych perspektyw

Żądni wiedzy i pragnący zgłębić znajomość regionu odwiedzić powinni znajdujące się w centrum Muzeum Etnograficzne, zlokalizowane w XVIII wiecznym dworku krytym gontem, Muzeum Diecezjalne, najstarsze w Polsce muzeum z obiektami sakralnymi, czy Muzeum Historii Tarnowa i Regionu.

W Muzeum Etnograficznym, jednej z filii Muzeum Okręgowego w Tarnowie, prezentowana jest ekspozycja stała poświęcona Romom, ich historii i kulturze poprzez prezentację przedmiotów codziennego użytku, strojów, instrumentów. W programie zwiedzania warto zaplanować także wizytę w Galerii „Panorama”, która znajduje się w budynku dworca i prezentuje wystawę związaną z historią Panoramy Siedmiogrodzkiej – słynnym dziełem polskich i węgierskich malarzy upamiętniającym zdobycie Sybina przez powstańców węgierskich pod dowództwem Józefa Bema. Do dziś zachowało się 31 fragmentów Panoramy, Muzeum w Tarnowie posiada w zbiorach 20 z nich. Muzeum Diecezjalne natomiast otwiera przed zwiedzającym drzwi do świata sztuki sakralnej, połączonej z ludowością z różnych przestrzeni czasowych. We wnętrzach muzeum sale ekspozycyjne dzielą się na Galerię obrazów ludowych, Galerię sztuki średniowiecznej, Sztuka ludowa i Sala ornatów. Zlokalizowane w samym sercu miasta Muzeum Historii Tarnowa i Regionu prezentuje m.in. stare dokumenty, średniowieczne miecze, gospodę cechową, a dzięki ciekawej aranżacji przenosi odwiedzającego do wielowymiarowej przeszłości Tarnowa. Obowiązkowo w programie wycieczki powinna znaleźć się także Galeria Sztuki Dawnej zlokalizowana w Ratuszu prezentująca Galerię Portretu Staropolskiego.

Warto również pamiętać, że w Tarnowie znajdują się aż dwa zabytkowe kościoły drewniane, pięknie wpisane w małopolski Szlak Architektury Drewnianej. Świątynia Matki Bożej Szkaplerznej na Burku z 1458 roku o gotyckiej bryle kryje ładne wnętrze z barokową polichromią i cudownym obrazem Matki Boskiej z XVII wieku. Kryty gontem kościół pod wezwaniem św. Trójcy z baniastym, barokowym hełmem wieży pochodzi z 1597 roku. 

Tarnów Mościce – modernistyczne „miasto-ogród”

Miłośników modernizmu z pewnością zachwyci przemysłowa dzielnica miasta – Tarnów Mościce z zakładami azotowymi, jedną ze sztandarowych inwestycji Centralnego Okręgu Przemysłowego budowanego w latach 30. XX wieku. Odnajdziemy tutaj także najlepiej zachowane w Polsce modernistyczne osiedle robotnicze zbudowane według koncepcji „miasta-ogrodu”. Nazwa dzielnicy pochodzi od nazwiska prezydenta Polski Ignacego Mościckiego (1926–1939), jednego z najwybitniejszych naukowców swoich czasów, twórcy wynalazków fundujących współczesny przemysł chemiczny. I warto przypomnieć, że prezydent Mościcki wszystkie swoje patenty technologiczne podarował Polsce. 

Można też oczywiście zajrzeć do Centrum Sztuki Mościce, prezentującego wystawy fotograficzne oraz ciekawe wydarzenia artystyczne. 

Wśród zieleni, z widokiem na miasto

Na polskim biegunie ciepła znajdzie się także coś dla ceniących odpoczynek na świeżym powietrzu oraz aktywny wypoczynek w bliskości przyrody. Zrewitalizowany Park Strzelecki zachęca do spacerów alejkami wśród starego drzewostanu i kwitnących bujnie na wiosnę kwiatów. Na chwilę odpoczynku można natomiast zatrzymać się przy słynnym Mauzoleum gen. Bema.

Zainteresowani historią i lubiący nieco dłuższe spacery mogą wybrać się na Górę św. Marcina (384 m n.p.m.), oddaloną od centrum o około 3 km. Na wzgórzu odnaleziono pozostałości m.in. grodu plemiennego Wiślan, a są tam także ruiny zamku obronnego wybudowanego przez Spycimira z Melsztyna. Wzgórze, którego nazwa pochodzi od patrona XV-wiecznego kościoła z sąsiedniej wsi Zawada, jest świetnym punktem widokowym na miasto i okolicę.

Malownicze szlaki rowerowe i winnice w okolicach Tarnowa

Tarnowskie to także region z doskonale rozwiniętą infrastrukturą rowerową. Na północy przebiega Wiślana Trasa Rowerowa, do której w Wietrzychowicach dołącza VeloDunajec, tworząc komfortowe połączenie z Tarnowem, oraz położonymi w jego sąsiedztwie trasami VeloNatura / Eurovelo11 i VeloMetropolis / Eurovelo4. Oto inne tarnowskie szlaki i ścieżki rowerowe:

⇒ Dąbrowa Tarnowska – Tarnów Mościce

łagodny, rekreacyjny szlak łączący dwa największe ośrodki miejskie regionu, czyli Tarnów i Dąbrowę Tarnowską

⇒ Tarnów Mościce – Ciężkowice (szlak zielony)

długa i wymagająca trasa na Pogórze Ciężkowickie to szansa na zobaczenie m.in. Skamieniałego Miasta

⇒ Tarnów Mościce – Ciężkowice (szlak niebieski)

średniej trudności szlak o dużych walorach krajobrazowych, biegnący alternatywną drogą ku Pogórzu Ciężkowickiemu

⇒ Tarnów Mościce – Szczepanów (szlak czerwony)

łatwy szlak dla niewprawionych rowerzystów, wiodący częściowo przez las na zachód od Tarnowa

⇒ Bogumiłowice PKP – Szczepanów (niebieski)

rekreacyjna trasa o niedługim dystansie, w dużej części odseparowana od ruchu kołowego

I warto pamiętać, że klimat regionu tarnowskiego sprawił, że wiele pół w regionie zamieniło się w winnice. Ile ich jest? Tego dowiedzą się wszyscy, którzy wybiorą się na Małopolski Szlak Winny. Koneserom dobrego wina polecamy też Tuchovinifest – Międzynarodowym Festiwalu Wina. Nie możecie przegapić również Tarnowskich Dionizji, podczas których lokalni winiarze prowadzą tradycyjny orszak winny po Starym Mieście.

Bochnia i Brzesko, czyli wyjątkowi sąsiedzi Tarnowa

Będąc w Tarnowie warto też zajrzeć do Bochni i Brzeska. Dlaczego? Bochnia to jedno z najstarszych miast Małopolski – była ważnym ośrodkiem handlowym już przed rokiem 1200, a prawa miejskie uzyskała cztery lata przed królewskim Krakowem w 1253 roku. Swój rozkwit zawdzięczała oczywiście soli, „ropie naftowej” średniowiecza, jednemu z najważniejszych surowców dawnej Polski przynoszących bajeczne dochody. Wspomnieć w tym miejscu wypada, że otwarta dla turystów bocheńska Kopalnia Soli, działająca od 1251 r., jest najdłużej nieprzerwanie działającym polskim zakładem przemysłowym i najstarszą polską kopalnią soli. Ma również Bochnia, i Małopolska jednocześnie, swojego polskiego Gaudiego – w opinii znawców bocheński Koci Zamek czy Willa pod Kozłem to jedno z najpiękniejszych dzieł najbardziej oryginalnego architekta polskiej secesji i historyzmu Teodora Talowskiego.

A Brzesko? To z kolei historyczne miasteczko, które słynie z Browaru Okocim. Na brzeskim Rynku można też obejrzeć eklektyczne kamieniczki, kościół i ratusz.

⇒ Najwięcej o Tarnowie i okolicach dowiesz się w Centrum Informacji Turystycznej Tarnów